Νέα Έρευνα διαΝΕΟσις: Oι Ανεξάρτητες Αρχές στην ελληνική οικονομία

Νέα Έρευνα διαΝΕΟσις: Oι Ανεξάρτητες Αρχές στην ελληνική οικονομία

Μια μελέτη που ακτινογραφεί τις δεκάδες Αρχές που λειτουργούν στην Ελλάδα και εστιάζει σε εκείνες που είναι πιο σημαντικές για την οικονομία.

Πώς λειτουργούν οι Ανεξάρτητες Αρχές σήμερα στη χώρα μας; Πόσες ακριβώς είναι και ποιον ρόλο επιτελούν; Πώς στελεχώνονται και πώς χρηματοδοτούνται; Πόσο καλά πληροφορημένοι είναι οι ίδιοι οι πολίτες;

H νέα έρευνα της διαΝΕΟσις, την οποία υπογράφει ομάδα ερευνητών του Ιδρύματος Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών (ΙΟΒΕ), με συντονιστή τον γενικό διευθυντή του Ιδρύματος και καθηγητή στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Νίκο Βέττα, ασχολείται με τα παραπάνω ερωτήματα, εστιάζοντας κυρίως στις Αρχές που ρυθμίζουν την οικονομική δραστηριότητα στην Ελλάδα. Μεταξύ άλλων, θίγει τις γενικές προκλήσεις που αντιμετωπίζουν, αλλά και τις ειδικές, αφού κάθε Αρχή έχει τα δικά της χαρακτηριστικά. 

Ακολουθεί μια σύντομη παρουσίαση των βασικών ευρημάτων της μελέτης.

Ανεξάρτητες Αρχές στην Ελλάδα

Ιστορία

• Εμφανίζονται με την ίδρυση του Εθνικού Συμβουλίου Ραδιοτηλεόρασης (ΕΣΡ) ως «ανεξάρτητου οργάνου» το 1989. Ακολούθησαν η Εθνική Επιτροπή Τηλεπικοινωνιών και Ταχυδρομείων (ΕΕΤΤ), το Ανώτατο Συμβούλιο Επιλογής Προσωπικού (ΑΣΕΠ) και η Επιτροπή Ανταγωνισμού.
• Το 2001, στο πλαίσιο της συνταγματικής αναθεώρησης, 5 Ανεξάρτητες Αρχές κατοχυρώθηκαν συνταγματικά με το άρθρο 101Α: το ΕΣΡ, το ΑΣΕΠ, η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα, ο Συνήγορος του Πολίτη και η Αρχή Διασφάλισης του Απορρήτου των Επικοινωνιών (ΑΔΑΕ).

Λειτουργία

Οι ερευνητές καταγράφουν 26 ενεργές Ανεξάρτητες Αρχές. Τις ταξινομούν σε 4 κατηγορίες, ανάλογα με τη λειτουργία τους.

• Αρχές που ρυθμίζουν οικονομικές αγορές, π.χ. ρυθμιστικές Αρχές ενέργειας, αποβλήτων και υδάτων (ΡΑΑΕΥ), σιδηροδρόμων (ΡΑΣ) και λιμένων (ΡΑΛ)
• Αρχές για την προστασία δικαιωμάτων, όπως η ΑΔΑΕ, ο Συνήγορος του Πολίτη, ο Συνήγορος του Καταναλωτή και η Επιθεώρηση Εργασίας
• Αρχές που αφορούν την εποπτεία της δημόσιας διοίκησης (π.χ. ΑΣΕΠ ή Ελληνικό Δημοσιονομικό Συμβούλιο)
• Αρχές που δεν εμπίπτουν στις παραπάνω δραστηριότητες, όπως η Ανεξάρτητη Αρχή Δημοσίων Εσόδων (ΑΑΔΕ) ή η Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛΣΤΑΤ)

Αρμοδιότητες

Ανάλογα με την εκάστοτε Αρχή και το αντικείμενό της, υπάρχει σημαντική ποικιλία στη δραστηριότητα. Οι Ανεξάρτητες Αρχές μπορεί να:

• Χορηγούν ή ανακαλούν άδειες
• Εκδίδουν κανονισμούς ή οδηγίες
• Επιβάλλουν κυρώσεις
• Γνωμοδοτούν
• Διαπραγματεύονται ή επιλύουν διαφορές
• Συμμετέχουν σε διεθνή δίκτυα

Σκοπιμότητα

• Διασφάλιση της προστασίας ατομικών δικαιωμάτων, π.χ. το απόρρητο του ιδιωτικού βίου.
• «Θεσμικά αντίβαρα» σε παραδοσιακές δομές του κράτους, τις οποίες έχουν ως σκοπό να ελέγχουν με αμερόληπτο και αξιόπιστο τρόπο.
• Αποτελούν εξειδικευμένους, τεχνικά καταρτισμένους φορείς, οι οποίοι ρυθμίζουν αγορές, συνήθως κοινής ωφέλειας, όπως είναι η ενέργεια, οι μεταφορές ή οι τηλεπικοινωνίες. 
• Συμμόρφωση με οδηγίες της ΕΕ.

Εγγυήσεις

Οι Ανεξάρτητες Αρχές λειτουργούν ανεξάρτητα από την εκτελεστική εξουσία. Μεταξύ άλλων, οι εγγυήσεις τους περιλαμβάνουν:

• Θητεία μελών ορισμένης διάρκειας χωρίς δυνατότητα ανάκλησης
• Ειδική διαδικασία επιλογής των μελών
• Ύπαρξη ασυμβίβαστων ιδιοτήτων
• Απουσία ελέγχου από κυβερνητικά όργανα ή άλλες διοικητικές αρχές
• Δυνατότητα αυτοτελούς παράστασης σε δίκες
• Οικονομική ανεξαρτησία, όπως αυτή αποτυπώνεται από την έκταση οικονομικού ελέγχου και τον ίδιο τον προϋπολογισμό κάθε Αρχής

Προκλήσεις

• Διαφύλαξη της ανεξαρτησίας
• Δημοκρατική νομιμοποίηση
• Αποτελεσματικότητα της δράσης τους
• Διαφάνεια και επάρκεια των πόρων 
• Νέες τεχνολογικές, οικονομικές ή περιβαλλοντικές προκλήσεις σχετικές με τη δραστηριότητά τους, π.χ. τεχνητή νοημοσύνη και προσωπικά δεδομένα

Οικονομικές Ανεξάρτητες Αρχές

Η έρευνα εστιάζει στις 8 Αρχές που σχετίζονται άμεσα με την οικονομία, δηλαδή είτε ρυθμίζουν συγκεκριμένες αγορές είτε μπορούν να παρέμβουν συνολικά στην αγορά:

• Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης (ΕΣΡ)
• Εθνική Επιτροπή Τηλεπικοινωνιών & Ταχυδρομείων (EETT)
• Επιτροπή Ανταγωνισμού
• Ρυθμιστική Αρχή Αποβλήτων, Ενέργειας & Υδάτων (ΡΑΑΕΥ)
• Ρυθμιστική Αρχή Σιδηροδρόμων (ΡΑΣ)
• Αρχή Πολιτικής Αεροπορίας (ΑΠΑ)
• Ρυθμιστική Αρχή Λιμένων (ΡΑΛ)
• Επιτροπή Εποπτείας και Ελέγχου Παιγνίων (ΕΕΕΠ)

Διακυβέρνηση

• Ανομοιογένεια στον τρόπο επιλογής μελών.
• Συμμετοχή της Βουλής στην επιλογή μελών, έστω με γνωμοδότηση.
• Έκπτωση των μελών σε περίπτωση καταδικαστικής απόφασης.
• Οι ίδιοι πόροι είναι θεσμοθετημένοι για όλες τις οικονομικές Αρχές.
• Ανομοιογένεια στην επιρροή της εκτελεστικής εξουσίας, ειδικά όταν οι ίδιοι πόροι δεν επαρκούν.
• Κατάθεση ετήσιας έκθεσης πεπραγμένων στη Βουλή. 
• Ανομοιογένεια στον τρόπο διακυβέρνησης και χρηματοδότησης.
• Υπάρχουν αρκετά περιθώρια ενίσχυσης της συμβολής τους στη βελτίωση των αντίστοιχων αγορών.

Οι αντίστοιχες αγορές

Η έρευνα επιχειρεί, επίσης, να ανιχνεύσει το αποτύπωμα των οικονομικών Ανεξάρτητων Αρχών μέσα και από τις επιδόσεις των αντίστοιχων αγορών.

Δείκτης PMR του ΟΟΣΑ
Αντανακλά το καθεστώς ρύθμισης πολλών κλάδων της οικονομίας (ενέργεια, τηλεπικοινωνίες, μεταφορές, ύδρευση, λιανικό εμπόριο, κλπ.) και αποτυπώνει τον βαθμό στον οποίο οι θεσπισμένες πολιτικές προωθούν ή εμποδίζουν τον ανταγωνισμό στις αγορές προϊόντων και υπηρεσιών, στη βάση βέλτιστων διεθνών πρακτικών.

Η επίδοση της Ελλάδας

Ενημέρωση των καταναλωτών

Η έρευνα διαπιστώνει σημαντικό έλλειμμα ενημέρωσης των καταναλωτών για τα δικαιώματά τους και το πώς οι Αρχές αυτές μπορούν να τα διασφαλίσουν.

• 1 στους 10 Έλληνες δηλώνει ότι γνωρίζει καλά τα δικαιώματά του ως καταναλωτής, το χαμηλότερο ποσοστό στην Ευρώπη (28% μ.ό. ΕΕ).
• 25η έρχεται η Ελλάδα στο ποσοστό των καταναλωτών που εμπιστεύονται τους εμπόρους λιανικής και τους παρόχους υπηρεσιών στη χώρα τους (66%, έναντι μ.ό. ΕΕ: 76%).

Πηγή: Consumer Conditions Survey, 2022

Εμπιστοσύνη στις Ανεξάρτητες Αρχές

• 2,6 στα 5 η μέση τιμή εμπιστοσύνης στις Ανεξάρτητες Αρχές, παρόμοια με του Προέδρου της Δημοκρατίας και του Πρωθυπουργού (σε κλίμακα από 1 έως 5: όπου 1=καθόλου εμπιστοσύνη).
• 6,8% των Ελλήνων αποφεύγει να απαντήσει κατά πόσο εμπιστεύεται τις Ανεξάρτητες Αρχές (το υψηλότερο ποσοστό μεταξύ 22 θεσμών).

Πηγή: Τι πιστεύουν οι Έλληνες 2024

Προτάσεις πολιτικής

Η μελέτη, έχοντας αναγνωρίσει πολλές ανισορροπίες, καταλήγει στις αντίστοιχες προτάσεις πολιτικής, που αφορούν 4 διακριτά πεδία παρεμβάσεων:

1. Ενίσχυση της θεσμικής ανεξαρτησίας
2. Ενίσχυση της διαφάνειας και της λογοδοσίας
3. Βελτίωση της αποτελεσματικότητας
4. Δράσεις εμπέδωσης της σημασίας και του ρόλου των Αρχών στην οικονομία και την κοινωνία